Het kind weet waar hij aan toe is

Kinderen willen weten waar iemand naartoe gaat als ze doodgaan, zeker als het over zichzelf gaat, waar gaan ze zelf naartoe? Dit is de meest voor de hand liggende vraag, maar welke vragen kunnen ze nog hebben als ze weten dat ze niet meer zo lang te leven hebben? Hieronder een paar mogelijke vragen;

- Waar ga ik naartoe als ik dood ben?
- Hoe ziet de hemel eruit?
- Zal ik daar vriendjes hebben?
- Waarom ga jij niet met mij mee mama?
- Waarom ga ik nu al dood? ik ben toch nog niet oud?
- Welk lichaamsdeel gaat er eerst dood?
- Hoe weet ik wanneer ik dood ben?
- Kan ik weer terug levend worden?
- Kom je mij wel eens bezoeken als ik in de hemel ben?

Al deze vragen spoken rond in het hoofd van kinderen die weten dat ze dood gaan, als ouder is het niet makkelijk om daarop te antwoorden. Toch kan je beter een antwoord geven wanneer de vragen zich voordoen, want als ze er niet meer zijn is het te laat en dan kan je wel eens spijt hebben dat je jou kind niet meer verteld hebt of geholpen hebt met zijn/haar vragen.

Onderzoeksvraag 3: Wat met vragen van kinderen die ziek zijn en weten dat ze binnenkort gaan sterven?

Kinderen voorbereiden op de dood is het moeilijkste wat er is.
Om op deze vraag te antwoorden wil ik starten met een artikel met een voorbeeld uit de praktijk over een moeder die verteld over haar zoontje van 2,5 jaar dat ziek was en dat ze moest voorbereiden op de dood.

Hiervoor wil ik even verwijzen naar onderzoeksvraag 1 waar ik per leeftijd kort heb omschreven wat kinderen begrijpen over de dood.
Hierin wordt vertelt dat een kind van 2,5 jaar niet beseft wat de dood is en er dus ook niet bang voor is. Belangrijk is dus dat je het kind er ook niet bang voor maakt.  Graag wil ik uit het artikel dus weten hoe de moeder dit heeft aangepakt.

Verhaal van de moeder

Haar zoontje is op 2,5 jarige leeftijd gestorven.  Ze hebben hem altijd in een voor hem zo goed mogelijk begrijpende taal voorbereid. 

Toen de dokters hen kwam vertellen dat ze voor hem niets meer konden doen, wisten ze niet hoe ze het hem moesten vertellen, want het was voor ons al zo pijnlijk.

Ze vertelden hem dat hij niet meer naar het ziekenhuis moest maar dat hij naar de hemel, God en lieve mensen zou gaan. 
Hij werd heel stil, keek de andere kan uit en begon opnieuw te spelen, hij gunde zijn mama geen blik meer.

Nadien voelde zij zich zo schuldig dat ze er achteraf voor hem een mooi verhaal van maakte. Ze vertelde hem dat hij lang zou slapen en dat wanneer hij wakker zou worden hij geen pijn meer zou hebben en opnieuw zou kunnen spelen.

De moeder voelde dat haar zoontje wat onzeker werd en dacht dat hij van alles moet gevoeld hebben.
Tijdens het spelen riep hij naar zijn mama: "mama ik ga naar de hemel, God en lieve mensen, mama kan mij niet zien, daaag"!

Eigen mening

Persoonlijk vind ik dat de moeder het op een goede manier heeft aangebracht.  Ze heeft haar best gedaan om het hem op een zo goed mogelijke manier uit te leggen.
Toch vind ik dat ze het voor hem nog aangenamer had moeten maken door er wat meer fantasie in te steken om hem minder bang te maken voor de dood.

Uiteraard is de dood niets leuk of positief maar voor een kind van 2,5 jaar niet bang te maken kan je het beter voor hem was aangenamer maken. 

Bron: Devries,A. Hoe bereid je een kind voor op de dood.[online]. Beschikbaar.  http://www.ouders.nl/vraagbaken/hoe-bereid-je-een-kind-voor-op-de-dood-2%C2%BD-jr

Onderzoeksvraag 2: Hoe reageer je als volwassenen het best op vragen van kinderen over de dood?

Er zijn verschillende manieren hoe je kan reageren op vragen van kinderen over de dood.

Wat mij één van de moeilijkste vragen lijkt is "waar ga je naartoe als je dood bent?" Op deze vraag wil ik graag dieper inspelen.




Er is niet echt een juist antwoord op deze vraag want kinderen uitleggen wat de dood betekend blijft moeilijk. 
Wel zijn er hier verschillende meningen over hoe je hierop kan reageren.

De twee meningen zijn uiteenlopend.
Volgens de ene kan je best de waarheid vertellen en de andere mening houdt in dat je er een soort verhaaltje van maakt waar er voor een stuk fantasie in zit, deels om kinderen de pijnlijke details te besparen.

Als je zo goed mogelijk wil antwoorden moet je:
- zo duidelijk en gemakkelijk mogelijk alles vertellen;
- alles proberen te vertalen in kindertaal, eventueel met een boekje of kinderbijbel;
- eerlijk antwoorden;
- vertellen dat niemand het echt weet;

Wanneer je de kinderen de harde waarheid wil besparen kan je vertellen dat:
- je hart naar de hemel gaat en je lichaam wordt begraven in een kist;
- je van God nieuw lichaam krijgt zodat je opnieuw kan spelen in     de hemel;
- je een sterretje aan de hemel wordt (hiervoor wil ik terug even   verwijzen naar  het interview dat ik gedaan heb met de mama van   Sam en Vic en de manier waarop zij het aan haar kinderen heeft     verteld waar hun broertje naartoe is);
- je op de wolken woont (dit vond ik wel een mooie manier om te     vertellen waar je naartoe gaat als je dood bent. Dit komt uit het   interview met Thomas.  Hij begreep niet goed waarom zijn mama   zei dat ze een sterretje worden want waar ben je dan overdag als er geen sterren zijn?);
- je opnieuw geboren wordt en dat je naar de hemel gaat.

Uiteindelijk kan er niet duidelijk een antwoord gegeven worden waarom iemand dood gaat aangezien zelfs volwassenen niet weten waarom en niet weten wat er komt na de dood.  

Het is belangrijk dat je kinderen geruststelt, want door zelf angst uit te stralen omdat je niet weet wat te antwoorden, kan je die angst op hen overbrengen.  
Kinderen mogen niet bang worden voor de dood, alles wat rooskleuriger maken voor kinderen mag wel vind ik. 


Bron: Anoniem. Moeilijke vragen beantwoorden.[online]. Beschikbaar. http://www.ikkeben.nl/forum/topic.asp?topic_id=26031

Verplichte literatuur: Obama en geloof

Voor de verplichte lectuur rond 'Obama en geloof' heb ik het artikel 'Obama, Romney share their Christian views' gelezen.



hier kan u het artikel raadplegen:
http://content.usatoday.com/communities/Religion/post/2012/08/president-obama-mitt-romney-religion-faith-cathedral/1#.U3DDtYF_s1K

Algemene indruk Obama:

Over politiek ken ik niet zoveel, laat staan dat ik erover zou mogen oordelen. Wat ik wel weet is dat ik Obama evenveel de kans gun om president te zijn en te blijven dan ieder ander mens. Of hij nu zwart of blank is, maakt voor mij niet zoveel uit, maar dat hij het als 'zwarte' aandurft om de taak als president getuigd volgens mij van veel moed, aangezien er hierover toch veel kritiek opduikt. Ik heb daarom wel veel respect voor Obama, want als er iemand is die ervoor kan zorgen dat er geen vooroordelen en respect voor ieder mens zal zijn, is hij het wel.

Visie op geloof

In het artikel zegt de eerste zin van het artikel al genoeg: Wat heeft het geloof van iemand te maken met de persoon die erachter zit? en wat maakt het uit?

Het maakt inderdaad niets uit, althans toch niet voor mij. Of Obama nu een christen of een moslim is (zoals een aantal mensen beweren), heeft volgens mij niets met het karakter van een persoon te maken en dat is ook hoe Obama zich probeert te verdedigen. Wat ik wel wil geloven is dat het geloof van Obama invloed kan hebben op zijn visie op de wereld, omdat ze in een bepaald geloof toch ook vasthouden aan bepaalde routines en principes. Dit is dan weer tegenstrijdig met wat Obama beweert, volgens hem heeft zijn geloof geen invloed op zijn job als president.

Hij beweert ook dat geloof mensen aanzet tot medeleven en goede daden en dat dit goed is voor de samenleving. Hier zit inderdaad iets van waarheid in, maar vanuit het geloof van sommige mensen kunnen er ook vaak slechte daden voortkomen waarvan de gevolgen niet te overzien zijn. Iemand die zich sterk vasthoudt aan zijn of haar geloof is dus niet altijd even goed en ik ben van mening dat het misschien wel goed is om het geloof wat meer los te laten.

Voor een president is het misschien ook beter om zijn geloof niet te sterk uit te spreken en openstaat voor de verschillende geloofsuitingen zodat hij de visies van het volk beter kan begrijpen en ook op meer respect kan rekenen van de mensen.

Desondanks de verschillen tussen mijn visie en die van Obama op geloof, ben ik ervan overtuigd dat hij een goed president is en dat hij heel wat verschil kan uitmaken voor de samenleving.

Prentenboeken met levensvragen

In de zoektocht naar levensvragen van kinderen over de dood is er na de theorie en de praktijk nog een deeltje dat ik wil aanhalen, nl: prentenboeken. In prentenboeken is het vaak zo dat er thema's besproken worden waar je met kleuters moeilijk over kan praten, daarom is het handig om dit met een verhaal te doen. Prentenboeken zijn voor kinderen ook vaak een herkenningspunt, ze kunnen zich makkelijk identificeren met het hoofdpersonage.

1. Boek: 'Groter dan een droom', Jef Aerts.

In mijn zoektocht naar prentenboeken passend bij mijn onderwerp heb ik heel wat boekjes gevonden in verband met verlies, wat samenhangt met de levensvragen. Maar ik heb ook een zeer specifiek boekje gevonden over een jongen die zijn overleden zusje nooit heeft gekend. In zijn droom gaat hij samen met zijn zusje heel wat leuke dingen doen. Dit is een beetje samenhangend met het interview dat ik doe met de mama van Sam, Vic en 'Simon' ( zie blog). Het is een boekje waar onder andere heel wat levensvragen in terug te vinden zijn, die de jongen aan zijn mama en zijn overleden zus (in zijn droom) stelt.

Eigen mening:

Ik vind het boekje een aanrader om met kleuters over de dood te praten, er komen heel wat gerichte vragen in het boekje over de dood, waar je als kleuterjuf een goed gesprek over kan voeren. Misschien weten de kleuters het antwoord op de vragen wel zelf. De prenten wanneer de jongen zijn zusje ontmoet vind ik nogal somber, de dood moet weliswaar niet met leuke vrolijke momenten geassocieerd worden, maar ik vind wel dat het feit dat hij eindelijk zijn zusje ontmoet wel een positief gebeuren is.
Zelf vind ik het wel hier en daar wat moeilijk te begrijpen en dat is jammer, want dan kan je het niet echt voorlezen voor kleuters, zeker niet voor jongere kleuters, maar met oudere kleuters valt het zeker wel te proberen. Ik zou het zelf misschien eerder al aanbieden in de lagere school, voor deze leeftijdscategorie is het ook bedoeld.

2. Boek: 'Als je dan dood bent, wordt je dan niet meer beter?', Piet Breebaart.

Het tweede boekje dat ik gevonden heb, vond ik zelf een zeer mooi boek omdat het verhaal is geschreven naar aanleiding van het 2-jarige zoontje van de auteur, dat plots overleden is en waar ook zijn ander zoontje van 5 jaar, Joeri, veel vragen over heeft. Het verhaal gaat over een konijn Fred dat ook een broertje heeft en dat plots sterft. In het boekje wordt ingespeeld op het hele gebeuren rond de dood; de ziekte, de begrafenis en vooral de gevoelens van Fred bij de dood van zijn broer en wat voor vragen hij heeft. De titel zegt het zelf al: " als je dan dood bent, wordt je dan niet meer beter?" Dit is één van de vele vragen die Fred zich stelt bij de dood van zijn broer. 

Eigen mening

Het is prachtig om te weten dat een vader samen met zijn zoon een boek schrijft als het ware ten ere van zijn ander overleden zoontje. Wat ik zelf ook mooi vind is dat de gevoelens van het zoontje van 5 geprojecteerd worden in het boek en dat hij er zelf ook aan mee geholpen heeft om het boek te maken. De verschillende vragen en gevoelens komen in het boek zeer goed tot zijn recht en het kan voor mensen met dezelfde situatie een enorme betekenis hebben.

3. Boek: ' Eva in het land van de verloren zusjes', Thierry Robberecht.


Dit boekje heeft iets sterk wat de 2 vorige boeken niet hebben, hierin wordt veel minder ingezoomd op het zusje dat gestorven is, maar eerder op het meisje dat nog over blijft. Er wordt in de omgekeerde richting gedacht, het is niet het overleden meisje Elisa dat naar ergens gaat (bv. naar de hemel), maar het is Eva, die overblijft, die naar het land van de verloren zusjes gaat en dat maakt het boek zo bijzonder. In dat land is er veel verdriet, want iedereen daar heeft hetzelfde meegemaakt en dat brengt veel leed met zich mee. Uiteraard moeten we dit niet letterlijk nemen en gaat Eva nergens heen, maar voor kinderen kan dit een manier zijn om een soort houvast te hebben, dat ze in dat land terecht kunnen. Gelukkig is er ook voor stuk hoop verwerkt in het boek, want er wordt verteld dat er een einde komt aan het verdriet van Eva en dat ze ermee leert leven.

Eigen mening

Ik vind het zeer positief dat het boek een andere kijk heeft op het verliezen van iemand, het is erg dat degene die gestorven is weg is, maar wordt daar soms niet te veel bij stilgestaan? moet er ook niet meer gekeken worden naar de mensen die overblijven en meer stilstaan met hoe zij zich voelen en waar zij nu naartoe moeten nu de overledene er niet meer is. Een mooi, maar toch zeer aangrijpende en confronterend boekje.

Gelijkenissen bij de boekjes

Wat opvallend is aan de 3 boekjes is dat het steeds over een broertje of zusje gaat dat overleden is. Uiteraard heb ik ook boekjes gevonden waar het gaat over een oma of opa die sterft, maar daarin komen veel minder levensvragen in terug. Toeval of niet? Volgens mij niet, voor kinderen is het veel vanzelfsprekender dat oma's en opa's doodgaan, want alle oude mensen gaan ooit dood. Dit wil niet zeggen dat het hen niets doet dat ze doodgaan, maar het roept bij hen minder vragen op. Een jong broertje of zusje dat doodgaat is niet zo vanzelfsprekend want alleen oude mensen gaan dood volgens hen, ze begrijpen het niet en daarom ontstaan er vele vragen.

Interview ouder

Interview met An, mama van Simon+, Sam en Vic


Hoeveel kindjes heb je?
Ik heb twee zoontjes, maar eigenlijk heb ik er drie. Ze heten Simon, Sam en Vic.  
Sam is 8 jaar en Vic is 4 jaar.  Simon zou ondertussen al 9 jaar zijn, hij werd dood geboren! Ik heb een normale zwangerschap gehad maar enkele dagen voor ik moest bevallen is het fout gegaan!

Simon 

Heb je er moeite mee om er over te praten? 
Neen nu niet meer.  We hebben het overlijden een plaatsje kunnen geven.

Kan je daar ook met iedereen over praten?
Ik vertel het alleen aan personen die ik echt goed ken en die ik vertrouw.  Het is niet zo evident om zomaar onmiddellijk tegen iedereen te vertellen dat mijn eerste zoontje dood geboren werd. 

Heb je kunnen afscheid nemen?
Ja we hebben hem nog een hele dag bij ons gehad.  Ook mijn ouders, schoonouders en broer hebben hem nog kunnen zien. Enkel de kinderen van mijn broer, die toen nog klein waren, hebben we bewust niet komen laten kijken. Dit vonden we te emotioneel, want hoe reageert een kind hierop?  Het was voor ons al zo moeilijk!

Weten Sam en Vic dat ze een broertje hebben?
Ja dat weten ze, er staan bij ons thuis en bij de familie foto's van hem.  Wij hebben ook een boekje met foto's gemaakt waar zij regelmatig eens in kijken.

Hoe hebt je het hen verteld? Wanneer? 
Toen ze wat groter werden begonnen ze zelf te vragen wie er op de foto stond.
We hebben hen dan vertelt dat zij niet alleen de kindjes van mama en papa zijn, maar dat ze nog een broertje hebben die gestorven is en die nu een sterretje aan de hemel is. We hebben onze Simon ook altijd bij naam genoemd. 
Het is niet zo gemakkelijk om dit aan een kind uit te leggen.
Je probeert het op een zo goed mogelijke manier te vertellen, want je weet ook niet hoe ze gaan reageren. Maar we hebben er met hen altijd en nu nog zeer openlijk over gepraat.

Hadden ze veel vragen?
Ja heel veel vragen en steeds weer dezelfde vragen.
Waar is Simon nu, waar is hij naartoe?  Hoe komt het dat hij weg is? Was hij ziek? Heeft hij zijn oogjes opengedaan en heeft hij naar jou gelachen? Vond Simon jou lief?
Veel vragen waar ook wij niet op kunnen antwoorden.  Ook wij weten niet waaraan hij gestorven is.  Er is nooit een oorzaak gevonden, ook niet na de autopsie. Het enige wat wij konden zeggen is dat zijn hartje gestopt is met kloppen.  Maar wat verstaat een kind hieronder? 
Soms voor ons toch ook wel heel moeilijke vragen, waar wij ook wel eens een antwoord op zouden willen weten.

Vindt je dat je altijd op deze vragen moet antwoorden?
Ja toch wel.  Ik vind het belangrijk dat we erover kunnen praten. Hij is een deel van ons gezin.


Stellen ze nu nog vragen?
Ja af en toe nog wel.  Zeker wanneer we naar het kerkhof gaan. Simon heeft een gedenkplaatje waar we af en toe eens een bloemetje gaan zetten.  Sam en Vic gaan dan altijd mee.  Maar iedere keer komen opnieuw die zelfde vragen boven. 
Ik denk dat die vragen gaan blijven komen tot ze oud genoeg zijn om te begrijpen dat niet op alles een antwoord kan gegeven worden.

Een kleine anekdote tussen Sam en Vic:
Sam zegt: 'Oma en Simon zijn een sterretje aan de hemel' (hun oma is vorige maand overleden en we hebben hen vertelt dat oma nu bij Simon is en dat zij nu voor hem zorgt)
Vic vraagt: 'Kunnen wij ook naar de hemel, ik zou graag een lange ladder hebben om de baby nog eens te kunnen zien'
Waarop Sam zegt: 'Simon is geen baby meer, want hij is ouder dan ik'.
Hieruit kan je afleiden dat kinderen toch ook nog veel fantasie hebben over de dood, maar dan ook toch realistisch denken, want Simon is inderdaad voor hen geboren! En volgens hen groeit hij daar in de hemel verder...

Als ik Sam of Vic naar hun broertje zou vragen kunnen ze dan over hem vertellen?
Ja dat denk ik wel, maar enkel de verhalen die wij hen vertelden.
Soms zeggen ze ook wel eens 'wij hebben nog een broertje'.  Dus ook voor hen hoort hij er voor altijd bij.

Interview volwassene

Interview met Simonne, zij heeft op 6-jarige leeftijd haar peter verloren.

Heb jij als kleuter iemand verloren en wie?
Ja toen ik 6 jaar was is mijn peter gestorven.  Het is heel lang geleden, in 1961.

Herinner jij je nog veel van hem?
Ja, ik weet nog hoe hij elke zondag naar Haacht naar de markt reed met de fiets om voor mij een grote zak vol snoep te gaan kopen.  Hij was landbouwer en ik mocht altijd op de rug van het boerenpaard zitten.  Dat paard liet alleen mij toe en mijn peter.  
Ik kreeg van hem mijn eerste 'grote fiets'.  Ik was hel fier toen ik daarmee naar school mocht rijden.

Hoe hebben ze het jou verteld?
Ze hebben mij verteld dat hij plots ziek was geworden (hij had kanker) maar verder hebben ze mij niet veel uitleg gegeven.  Hij lag een aantal dagen in bed voor hij gestorven is en ik mocht niet naar hem toe.  Ik vroeg steeds naar hem maar hij moest veel hoesten en dat was niet mooi om te zien en daarom mocht ik niet naar hem.
Toen ik toch naar hem mocht zag ik dat ze een boek onder zijn kin hadden geschoven.  Ik begreep niet waarom maar later hebben ze mij gezegd dat het was om zijn mond dicht te houden.

Wie heeft het jou verteld?
Mijn mama heeft het me verteld en ze zei dat ik heel stil moest zijn. Hij is thuis gestorven en toen werden de mensen nog thuis opgebaard.

Weet je nog hoe je reageerde toen ze het je vertelde?
Ik was heel boos op mijn ouders omdat ik niet meer bij hem mocht zijn toen hij nog leefde.  Daar ben ik nog een hele tijd boos om geweest.

Had je als kind veel vragen bij de dood van je peter?
Ik had heel veel vragen bij zijn dood maar niemand gaf mij uitleg.
Toen werd daar nog niet zoveel aandacht aan besteed en ik bleef met mijn vragen achter.  

Kon je er met iemand over praten?
Ik kon er met niemand over praten en ik weet nog hoe boos ik was op al de familieleden die aan de koffietafel zaten.  
Zijn duiven werden verkocht, zijn landbouwtuigen werden weggedaan en mijn meter zat maar voor zich uit te staren.  Ik dacht: waarom laat zij dit alles gebeuren?
Ik begreep niet waarom ze al die dingen deden.  Het waren mijn peter zijn spullen en daar mochten ze niet aankomen vond ik.

Waren die antwoorden op dat moment duidelijk of heb je pas later begrepen wat er toen allemaal gebeurde?
Veel was mij niet duidelijk.  Toen ik ouder werd begreep ik wel veel dingen die toen gebeurden maar toch bleef ik met een wrang gevoel zitten.

Zijn er vragen waarop je nog altijd geen antwoord hebt gekregen?
Nu zijn er nog altijd dingen die ik had willen weten: wanneer is hij ziek geworden, waarom mocht ik niet bij hem toen hij in bed lag, waarom moesten zijn spullen weggedaan worden,...?

Vind je dat je goed werd ingelicht of zou jij het nu anders doen?
Ik werd niet goed ingelicht en ik vond dat ze hem snel vergeten waren.  Zeker toen ze ook zijn kleren begonnen op te opruimen.  Ik vond dat verschrikkelijk.

Ik zou mijn kinderen en kleinkinderen zeker heel anders inlichten en hen wel goed uitleggen wat en waarom bepaalde dingen gedaan worden.  Ik zou hen de waarheid vertellen en zeker niet weghouden bij de persoon die aan het sterven is of gestorven is.  
Door hen bepaalde dingen te onthouden gaan kinderen zich een slecht beeld vormen van wat er aan de hand is en gaan ze zich zeker onzeker en soms zelfs schuldig voelen.

Gesprek kleuter 6 jaar

Ik heb een gesprek proberen aanknopen over de dood, wat niet gemakkelijk is bij een kind van 6 jaar, zeker niet al hij het nog nooit van dichtbij heeft meegemaakt.
Plots zag ik de poes 'Felix' in huis rondlopen, hierdoor kwam ik op een idee.

Ik: Oh kijk eens wat een lieve poes, is dat die van jou Thomas.

Thomas: Dat is onze poes, van mij en van mijn zusje Julie.

Ik: En hoe heet ze?

Thomas: Het is wel een jongen hé, hij noemt Felix.

Ik: En hoe oud is Felix?

Thomas: (vraagt aan zijn mama hoe oud de poes is) Hij is 3 jaar.

Ik: Oh dan is hij even oud als Julie, jij was dan al geboren toen de poes bij jullie kwam?

Thomas: Ja, maar Julie nog niet.

Ik: En hoe oud worden poezen, weet jij dat?

Thomas: Nee.

Ik: Hoeveel jaar denk je dat Felix zal worden?

Thomas: Wel 100 jaar!

Ik: Ja, denk je dat?

Thomas: Ja, misschien wel meer!

Ik: En wat zou er dan gebeuren na die 100 jaar?

Thomas: Dat weet ik niet.

Ik: Zou Felix er dan nog zijn?

Thomas: Nee.

Ik: Hoezo nee, zou hij dan weg zijn na 100 jaar?

Thomas: Dan gaat hij dood.

Ik: En als hij dood is zou hij dan naar de poezenhemel gaan?

Thomas: (lacht) De poezenhemel wat is dat?

Ik: Daar gaan poezen naartoe als ze dood zijn.

Thomas: Is dat dan zoals een mensenhemel.

Ik: Ik denk het wel, hoe ziet een mensenhemel er uit?

Thomas: Daar zijn allemaal wolken en de mensen die dood zijn wonen op de wolken. 

Ik: Echt waar?  Ben jij daar al geweest?

Thomas: Nee, ik ben toch niet dood!

Ik: Nee dat is waar, hoe weet jij dan hoe de hemel eruit ziet?

Thomas: euhm, ik denk dat.

(na gesprek met de mama om te vragen waar hij dat allemaal vandaan haalt. Mama had verteld dat mensen die dood zijn een sterretje worden en hij had als opmerking: waar zijn die mensen dan als het licht is, want dan zijn er toch geen sterren.  Mama had verteld dat ze dan in de wolken zitten).

Ik: En Felix, zou die naar de poezenhemel gaan denk je?

Thomas: Ja! ... of misschien wel naar de hel!

Ik: De Hel?  Waarom zou hij naar de hel gaan?

Thomas: Mijn mama zegt altijd dat als je stout bent je niet naar de hemel mag en Felix die is soms heel stout.

Ik: En dan gaat hij dus naar de hel?

Thomas: Ja, maar Felix die gaat nu toch nog niet dood hé?

Ik: Nee hoor, Felix wordt zeker wel 20 jaar.

(Ik besluit het gesprek hier af te ronden).

(Na het gesprek komt Thomas nog aan zijn mama iets vragen waar ik bij sta: "Zouden er veel poezen in de poezenhemel zijn?"
mama zegt "Ja, dat denk ik wel want alle poezen gaan daar naartoe al ze dood zijn")

Thomas is gerustgesteld en zegt tegen Felix: "Je moet niet bang zijn, als je dood bent ga je nog veel vriendjes hebben en ben je niet alleen".

Vragen in praktijk

De mogelijke vragen over de dood die ik heb opgezocht, vind ik allemaal nogal puur theoretisch. De lijst van de verschillende vragen die ik heb weergegeven, zijn uiteraard 'mogelijke' vragen, maar ik kan me niet voorstellen dat alle kinderen deze vragen van begin tot einde gaan stellen, laat staan dat ze zich tot deze vragen gaan beperken. Omwille hiervan, leek het mij interessant om eens in de praktijk te gaan kijken welke vragen kinderen nu effectief over de dood hebben. 

Daarin heb ik onderscheidt gemaakt tussen 3 verschillende 'levende bronnen':

1. Kinderen die nog nooit met de dood te maken hebben gehad in hun nabije omgeving.

   

Hiervoor ga ik met een kleuter van 6 jaar een kort gesprekje hebben over de dood, omdat dit een leeftijd is waarop kinderen al meer besef hebben van de dood en waardoor ik dus makkelijker antwoorden ga krijgen op de vragen en omdat ik een kleuter liever niet wil bestoken met vragen maar er zelf wil over laten vertellen.

2. Kinderen die een overledene hebben in hun omgeving en die ook hebben gekend

   

Hiervoor wil ik graag een volwassen interviewen die nog erg jong was wanneer hij/zij iemand verloren is. Ik denk ook dat er dan iets makkelijker over gepraat kan worden dan wanneer dit heel recent is gebeurd. Ik vermoed dat een volwassene ook nog perfect kan vertellen welke vragen hij/ zij had toe die klein was en of die vragen  in de loop der jaren gebleven zijn naar mat hij/ zij ouder werd.

3. Kinderen die een overledene hebben in hun omgeving en die niet hebben gekend.

    

Hiervoor wil ik graag een mama aan het woord laten van wie haar kind/kinderen hun overleden broer of zus nooit gekend hebben. 

Mogelijke vragen over de dood

Dat kinderen heel wat vragen kunnen stellen over de dood, werd al duidelijk uit het artikel 'levensvragen van kinderen over de dood', daarin worden al heel wat mogelijke vragen gegeven. De vragen die kinderen over de dood hebben kunnen van verschillende aard zijn. Kinderen kunnen zowel praktische als informatieve vragen stellen. Ze kunnen vragen stellen over de zingeving van het leven of over hun gevoelens. De vragen zijn allemaal een beetje met elkaar verweven, maar toch kan je de vragen als het ware indelen in verschillende 'categorieën', afhankelijk van de leeftijd van het kind gaan ze meer vragen stellen uit één bepaalde categorie. Wat uiteraard niet wil zeggen dat ze geen andere vragen kunnen stellen over de dood.

Hieronder een aantal mogelijk vragen:


1. Praktische vragen

Hoe zit het nu met mijn verjaardagsfeestje?

Waarom heeft oma nog een bril op? Ze kan nu toch niks meer zien?

Wat gebeurd er  als niemand meer dood zou gaan?

Wanneer komt oma terug?

Hoe lang blijft oma dood?

2. Vragen over zingeving van het leven

Waar was ik toen oma er nog was?

Wie moet mij nu leren timmeren nu opa dood is?

Ga ik nu ook dood in een ongeluk net als papa?

Is het mijn schuld dat mama niet meer wilde leven?

Waarom gaan mensen dood?

Waarom moest juist mijn broertje doodgaan?

Wanneer is iemand dood?

Als ik tegen papa praat, leeft hij dan nog een beetje?

3. Vragen over leven na de dood

Waar ga je naartoe als je dood bent?

Waarom wordt oma onder de grond begraven, de hemel is toch boven?

Kom je in de hemel andere dode mensen tegen?